Chatcontrol: het hellend vlak van de digitale war on drugs

We kennen het script intussen. Als de overheid een complex probleem niet opgelost krijgt, kiest ze voor een symboolmaatregel die vooral stoer oogt. Bij cannabis was dat decennialang verbieden, controleren, beboeten — terwijl gebruik gewoon bleef bestaan. Met “Chatcontrol” herhalen we dezelfde fout, maar dan digitaal: we verklaren de oorlog aan encryptie. Of in gewone mensentaal: we zetten de deur op een kier voor iedereen, en vragen daarna verbaasd waarom er tocht is.

Het begint altijd met een nobel doel. Bij cannabis was het “de jeugd beschermen”, bij Chatcontrol is het “kinderen beschermen tegen misbruik”. En laat ons daar helder over zijn: dat is op zichzelf onbetwistbaar belangrijk. Maar het gevaar zit niet in het doel, wel in het middel. Een algoritmische hark door alle privégesprekken is immers geen scalpeltje, maar een bulldozer. Het risico op foutpositieven is reëel, net zoals we bij sneltesten en drugstesten zagen. En foutpositieven hebben gezichten: tieners die onterecht geflagd worden, ouders die plots verantwoording moeten afleggen, journalisten, klokkenluiders en hulpverleners die hun bronnen verliezen. Bestrijd je misdaad door gericht onderzoek met bevel, of door iedereen standaard te fouilleren? Want zodra we accepteren dat de overheid standaard elk privégesprek mag scannen, hebben we een precedent gecreëerd dat veel verder kan reiken dan vandaag wordt beloofd.

Het hellend vlak begint namelijk subtiel. In eerste instantie gaat het om bekende CSAM-beelden en specifieke trefwoorden. Maar de technologie is er, de infrastructuur is betaald, en de juridische basis is gelegd. De volgende stap laat zich raden: waarom zouden we deze krachtige scan niet ook inzetten om drugshandel te detecteren? Wat vandaag nog als ondenkbaar wordt beschouwd, kan morgen worden voorgesteld als “logisch” of “onvermijdelijk”. Voor je het weet is het niet enkel de pedofiel die wordt opgespoord, maar ook de jongen die via Signal een afspraak maakt voor een joint, of de activist die in een chatgroep het verbod bespreekt.

De overheid belooft nu dat Chatcontrol uitsluitend voor het bestrijden van seksueel misbruik wordt ingezet. Maar wetten zijn geen statische monumenten; ze zijn elastiek. Eén wetswijziging, één motie, één nieuwe dreiging, en de reikwijdte wordt opgerekt. We hebben dit eerder gezien. Toen de oorlog tegen drugs begon, was het zogezegd alleen tegen de “grote vissen”. Vandaag krijgt iemand met een halve joint in z’n zak een boete, en staan festivalgangers in een rij voor drugshonden alsof ze het gezicht van een maatschappelijk probleem zijn. Maar ook bij cameratoezicht, de telecombewaarplicht en antiterrorismewetten. Eerst is het een uitzondering, daarna wordt het routine. Wat vandaag moreel onomstreden is, kan morgen een politiek handig instrument worden. Dan kan de scan ineens gericht worden op woorden en beelden die met drugs te maken hebben, en dus ook op cannabis. En voor je het weet wordt je WhatsApp-gesprek over een CBD-levering automatisch geflagd, je foto van een wietplant in de tuin doorgestuurd naar een opsporingsdienst, en moet jij bewijzen dat je niets fout hebt gedaan. De bewijslast verschuift, net zoals bij drugscontroles: jij moet je onschuld aantonen in plaats van dat de staat jouw schuld bewijst. De techniek blijft exact dezelfde; alleen het zoekprofiel wordt aangepast.

Bij cannabis moest de politie altijd actief de straat op om je te controleren. Chatcontrol legt dat machtsmiddel in je broekzak, 24 uur per dag, zonder dat iemand er fysiek voor op pad hoeft. Zodra de scansoftware en de wettelijke basis er zijn, is het aanpassen van de parameters kinderspel. Een paar regels code en een andere database, en de kindbeschermingsscan is ineens ook een drugsbestrijdingsscan. Dit is precies waarom digitale burgerrechtenorganisaties waarschuwen: je bouwt een algemeen surveillancesysteem dat klaarstaat voor misbruik, ook al zijn de intenties in versie 1.0 nog zuiver.

In mijn cannabiscolumns heb ik vaak geschreven over de war on drugs als een systeem dat zichzelf voedt. Meer bevoegdheden leiden tot meer controles, die leiden tot meer vangsten van kleine vissen, en dat vormt weer de rechtvaardiging voor nóg meer bevoegdheden. Chatcontrol zet exact die cyclus in, maar dan tegen encryptie. Encryptie is geen luxe; het is de digitale equivalent van het slot op je deur. Als we dat slot één keer openbreken, is het open voor alles en iedereen. Het is naïef om te denken dat die opening uitsluitend wordt gebruikt voor het nobele doel waarvoor ze is bedacht.

Het alternatief bestaat uit opsporing die zich richt op concrete aanwijzingen en gebeurt met een rechterlijk bevel. Dat betekent geen algoritmisch sleepnet dat bij iedereen in de huiskamer hangt. Het betekent ook dat de infrastructuur die wordt gebouwd, beperkt moet blijven tot het oorspronkelijke doel, zonder dat ze later makkelijk kan worden omgebouwd tot een universeel controlemiddel. Bovendien moeten technische middelen ingezet worden tegen daders, niet tegen de hele bevolking. En bovenal moet privacy worden gezien als een basisrecht, juist in onderzoeken die moreel urgent zijn.

Het hellend vlak van Chatcontrol is geen theoretisch gevaar, maar een historische zekerheid. Elke keer dat we een massaal controlemiddel hebben toegestaan “voor een uitzonderlijk doel”, is het uiteindelijk breder ingezet. Vandaag zijn het pedofielen, morgen drugsdealers, overmorgen onwelgevallige stemmen. De echte vraag is dus niet of deze techniek misbruikt kan worden, maar wanneer — en wie er dan in het vizier staat.